TERHİN YAZITI'NIN TARİHİ AÇıDAN DEGERLENDİRİLMESİ

TERHİN YAZITI'NIN TARİHİ AÇıDAN DEGERLENDİRİLMESİ -Yrd. Doç. Dr.S. GÖMEÇ*

Bu kitabe Uygur Kagani Moyun-Çor tarafından' diktirilmiştir. 1970 senesinde Moğolistan'da Tarbagatay Dağlarının 2 km güneyinde N. SerOdjav ve V.V. Volkov adlı iki arkeolog tarafından bulunmuştur, Tokuz Buyruk, bin komutan ve halk .ayağı kalkarak, Köl Bilge 'ye maruzatta bulundular: "Atalarımızın ünü vardır, Ötüken ülkesi sizde, yönetin" demişlerdir. Tay Bilge Tutuk orada yabgu'atanmıştır. Ondan sonra s!çan yılında (748), Atalar Mezarlığında "güç halktır" denmiş. Halk da "Atalar mezarı sizde,. gücün kaynağı sudur" diyerek, ayağa kalmışlarve kagan tayin etmişlerdir2S). Yazıtın güney tarafı 6. satırında Moyun-Çor'un ~gan atanması ve kaganlık unvanına rastlamaktayız: Tengride B.olmış IL Etmiş Kagan .. Yine aynı satırlarda Moyun-Çor'un karısının da ILBilge Katun atandığı- . nı görüyoruz. Hunlar' dan beri devam eden bir devlet geleneği olarak kagan ile katun her zaman birlikte tahta geçmiştir. Bu da bize Türk milletinin kadına ne kadar önem verdiğini gösteren en. büyük delillefdenbirisidir. ' , (25) Bak:ııiız, Terhin Yazıtl, Güney, 3: ...beg [ile Basınıl halkını] tabi kılıp (26) Buradaki me,zar1ık konusu dikkatiçekmektedir. Bilindiği gibi Hunlar da kutlu bir ata mağarasının bulunduğunu Çin kaynaklarından öğreniyorıiz (bakınız.S. Gömeç, , "Eski Türk Dini", Tanıtım, Sayı 79, İstanbul 1986, 5.30). Yazıttaki bu kayıt bize kutlu atalar mağarasının ve Türk nesIinin çoğalmasına sebep olan Türk atalarının gerçek veya sembolik mez¥.larının olduğu fıkrini çağnştınyor .. Çin tarihlerinden, . Kök TürkJeaganının daima Otüken dağında oturduğunu, her yıl'kurban kesmek için beylerini Otüken'den 5OO'Iibatıda, üzerinde ne çimen ne de ağaç ol~ sarp ve yüksek bir d;ağ olan atalar mağrasına götürdüğünü öğreniyoruz (bakınız, Ogel, Türk Mitolojisi, s.21). Bu ise bize Ergenekun Destanı'nı hatırlatmiliadır. Buradan çıkan diğer bir netice ise, hükümdarlık al~etleri arasında Atalar Mezarlığına da sahip olmak vardır. (27) Asya Türk tarihininen karışık bölümlerinden birisi de,.Tatarlann Türk olup olınadı- ğı konusudur. Bu hususta yapılan araştırmaların ba:zıları Tatarların Türk olduğu yolunda olmakla beraber, bazıları da onların Moğol asıllı olduğu yolundadır. Çin kaynaklarında adları Ta-tan şeklinde transkripsiyon edilen Tatar adını, PelIiot'un Tung-huang'da bulduğumetinlerde tfattara şeklinde görüyoruz (W. Eberhard, Conquerors and Rulers, Social Forces in Medieval China, Leiden 1952, s.91; H.~ Bailey, "A Khotanese Text Concerning the Turksin Kantsou", Asia Major, Vol. 1, London 1949, s.30). Başta Kaşgarlı olmak üzere, bir kısım Türkologlar Tatarları Türk kabul ederken (Div~nü Lifgat-it-Türk, CL, s.411; Z.V. Togan, Umumi Türk Tarihine; Giriş, 3. baskı, Istanbul 1981; L. Rasonyi, Türk Devletinin Batıdaki Varisleri ve Ilk Müslüman Türkler, Hl\? Ş. K. Seferoğlu-A. Müderrisoğlu, ,Ankara 1983, s.15-19; A. İnan, Makaleler ve Incelemeler, 2.,baskı; Ankara 1987,5.60; A. Temir; "Moğol İmparatorluğu ve Devamı", Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1975, 's.913), bir kısınıda Moğol olarakkabul etmektedir (V. B3rthold, Mogol istilasına KadarTürkistan, Haz. H.D. Yıldız,Jstanbul 1981, s.31). (28) Bakınız, Terhin Yazıtl, Güney, 3-6; Şin;-Usu Yazıtl, Kuzey, 11-12./ TERHİN YAZITI'NIN TAR1HİAÇıDAN DEGERLEND1R1LMESİ 81 . . , 'Şine-Usu y~ıtında Moyun-Çor, Tay Bilge Tutuk mücadelesi teferruatlıbir şekilde anlatılmış olup; ancak 749 tarihinde kaganlığını sağlamlaş- tıimıştır. Moyun-Çor,kagan ilan. edildiktensonra (752) otağını Süngüz- i Başkan"ın kutlu zirvesinin .batısında kurdurmuştur: kagan atanıp' ötüken ortusınta süngüz başkan ıduk baş kidinin örgin bunta etitdim(29).Buradaki Süngüz-Başkan yer adı üzerinde de durmakta fayda vardır. Bu yer adı; Terhin yazıtını inceleyen KIyaştomıy ve T. Tekin tarafından değişik bi- çimlerde ve manalarda okunmuştur<30).Biz jlk defa Terhin yazıtında yer ismi olarak geçen bu adıarın tarihte bir Türk etnik;ıdını ifade ettiğin,i tes- '.bitetmeye çalıştık. 662 yılında,On-Okların lideri Aşina Mi-sM, Çinliler tarafından tuzağa düşücülünce ona sadık olan Süngüz (Shu-ni-shih) ve , Başkanlar (Pa-se-kan) denilen iki kabile, olaydan sonra kaçtıkları halde Çinlilere yardım eden Aşina Mi-she'nin kardeşi Aşina Pu-chen tarafından mağlup edildiler3l). Çin kaynaklarından bu iki boydan Süngüzlerin OnOkların Tu-lu kolı:ından,Başkanların da Nu-shih-pilerden olduğunu öğreniyoruz(32).Süngüzve Başkanlar ,Çinlilerden kaçarak Ötüken'e gelmişler ve konakladıkları bu yere de adlarını vermiş olsalar gerek! Yazıtıri batı tarafı 2-4. satırlari arası Türk Kültür tarihi açısından da oldukça önemlidir: Ejderha yilında (752), Ötüken'inortasında, SüngüzBaşkan'ın kutlu zirvesinin' batısında yazı geçirdim. Otağımı orada yaptırdım. Sınınmı burada vurdurdum.. Bin yıllık, onbin günlük kıtabemi ve işaretimi burada yassı taşa yazdırdım. Bütün taşavurdurdum. Yukarıda Tanrı izin verdiği için, aşağıda yağız yerbeslediğiiçin devlet ve yasa sahibi oldum. Doğuda gün doğusundaki haklar, batıda ay doğusundaki halklar, dört taraft.f}ki insanlar benim işimi-gücümü görürler. Düşmanım Bölük yok oldu. Otüken ülkesi ve çevresi, ikisi arasındaki tarlalarım, Sekiz-Selenge, Orkun, Togla, Sebintürdü(33), Kargu(34)ve. Burgu' da, sularımda konar-köçerdim ben(35).Türk tarihinin büyük hamlelerini yaratmak, büyük devletler kurmakgibi başlıca hadesilerde sakin ve itaatlı olan yerleşik 'halkın değil, hayat şartlarının icabı olarak faaı savaşçi ve teşkilatçı -bir unsur olan göçebelerin rolÜ belirgin birşekilde göze çarpar. Türk tari- (29) Bakınız, Terhin Yazıtı, Güney, 6. (30) Klyaştornıy, a.g.m., s.92; Tekin,a.g.m., s.809. . (31) C.H. J:Iuang,Tibetiilerin Çiniiler ve Orta Asya Kavimleriyle Münasebetleri, Doktora Tezi, Istanbul 1971,s.45-46.' . . . (32) E. Chavannes, Doeuments sur les Tou-kiue [Tures] Oeeidentaux Paris 1903,s.345. i (33) SeJenge'nin kollanndan birisidir. . (34) Selt:nge'nin kollanndan birisidir.. .. (35) Bakınız, Terhin Yazıtı, Batı, 2-4; Ejderha yılında (752), Otüken ortasında, SüngüzBaşkan'ın kutlu zirvesinin batısındayazı geçirdim..Otağıffilburada yaptırdım. Sının burada vurdurdum. Bin yıllık, onbin günlük kitabemi ve işaretimi burada yassı taşa yazdırdım. Bütün taşa yurdurdum. Yukanda Tann izin verdiği için, aşağıda yağız yer beslediği için, devlet ve yasa sahibi oldum. Doğuda gün doğusundaki halklar, batıda ay doğusundaki halklar,..dört taraftaki halklar benim işimi gücümü'görürler. .Düşmanım'Bölük yok oldu. Otüken ülkesi ve çevresi, ikisi arasında tarlalanm, SekiZ.Selenge, Orkun, Togla, Sebintürdü, Kargu ve Burgu yerlerimde, sulanmda konar göçerim.82 S.GÖM,Eç hinde devletleri kuran, idare ve ordulan teşkil edenlerin esasınıgöçebelerin meydana getirmesi çağdaş kaynaklarda, Türklerin hep göçebe bir kavim tasvir edilmesini gerektirmiş, yerleşik ve yarı-:göçebe Türkleri göz önüne getirmeksizin zamanımızmü~llifletini de böyle bir kaanataşürüklemiştir<36).Yukanda verdiğimiz Kök Türkçe belgede geçen konar-göçer , deyimi kültiir tarihimiz için oldukça mühimdir. Bugüne kadar Türkleri hayvancılıkla uğraşan, göçebe bir kavim olarak telakki edenlere karşı; bu yazıt ve cümleler en güzel-cevabı verir sanırız. Bu zamana kadar Türkler, için yan-göçebe deyimi kullanılmıştır. Konar-göçer deyimi ilebenzeş- mekte ise de, bundan sonra eski Türkler için konar-göçer deyimini kullanmak daha doğruolacak kanaatindeyiz. Zaten bu belgelerden de anlaşı- lacağı üzere, Türkler çiftçilikle' ,'de uğraşmaktadırlar. Ekip-biçtikleri tarlalan vardır. ' ' , , ,'. i ' ,/ Batı tarafı 5. satırda Moyun-Çor Kagan'ın yaylağımnÖtüken'in batı uçundaki Tez.J3aşı, buranın doğusunda Kanyuy ve K'i!nüy nehirlerinin bulunduğunu, Otüken civarlarında tarlalannın olduğunu, kuzeyde düş- malilann, güneyde Altun- Yış'ın, batıda J(ögmen- Yış' ın, doğuda ise muhtemelen Kadırkan":Yış'ın yer aldığını öğrenmekteyiz. Böylece Uygur hanedanlığııiın merkezinin sınırlan da çizilmiştir. Yazıtın batı tarafi6. satırında geçen ulug buyruk tokuz bolmışcüriılesinden eski Türkhükümetinde asli dokuz bakanlığın olduğunu öğrenmek- \ y- teyiz. Hükümette, bugüne kadar kaç bakanın olduğu sayısı meçhuldü. \ Bunu ancak Çin kaynaklannın yardımıyla öğrenebiliyorduk. Fakat son yıllarda bulunan yazıtlardan biri olan Terbin, hükümette dokuz bakanın olduğunu göstermiştir. Aynça bu sisteıpin Türklerden, Tibetlilere de geç- tiğini görüyoruz. Çin kaynaklarında_ bu dokuz Tibet bakanının görevleri sayılmış ve sonunda da, bu nazırlar kuralııia Shang-Lung-Ch'e-Pu-Tuch'ü adı verildiği zikredilmiştir. DokuzBüyük Nazırlar ,demek olan bu ismin sonundaki Tu-ch'ü kelimesi çok ilgi çekicidir! i 6-9. satırlarda bazı ünlü komutanlar ve'o1l11annsahip olduğu halklar ve ,emirlerindeki kUvvetler sayılmaktadır. , ' Kuzey tarafı 3. satırda bir yer ismine raslamaktayız. Bu yer adı Şi~eUsu yazıtında da geçmektedir: tengrim kanım oglı bilge tarduşulug bilge yabgu atlıgı isig yir atlıgı(37).Kök Türkçe yazıtların şimdiye kadar halledilememiş yerlerinden biri de İst Yer ülkesidk " . , Yaptığımız araştırmal;:ır bu, konuda bir neticeye yarmamız1 mümkün kılmıştır. Bilindiği gibi Tokuz-Oguz boylan arasında A-pu-se (Po-si) ler de bulunmaktadır. A-pu-seler ,veya Pö-siler, 7. yüzyılın başlannda Altı- • ' - < • \.... • i / .~ (36) 0, Turan, "Türkler ve ıslamiyet", A.U. DTCF Dergisi, 4/4, Ankara, 1946,'5.463. (37) Bakınız, Terhin Yazıtı, KuZey 3; Şine-Usu Yazıtı, Doğu ll: Kutlu hanımın oğlu Bilge Tarduş Ulug Bilge Yabgu'dur. Atlıları İsig Yir atlılardır.TERHİN YAZITI'NIN TARİHİ AÇıDAN DEGERLENDİRİLMESİ 83 Bag Bodun ittifakına dahil olmuşlar, daha sonra Tokuz-Oguz birliği altıqda Uygurlara tabi edilmişlerdir. Çin kaynaklanpda A-pu-se veya Po~.si şeklinde transkripsiyonlanan bu etnik ad, Türkçe Apa İsi şeklinde okunabilir. Tokuz-Oguzlar 752 yılinda etraflarına topladıkları bazı Türk boylanyla ~eraber Uygur iktidarı,na karşı ayaklanmışlardı. Bu.ayakl~ada yer i alan Isiler de Şine-Usu yazıtında kaydedilmişlerdir: Isi yir tapa iz er ıtdım. "Kör" tidim. Kırkız kanı Kögmen irinte anta eb barkında ermiş. Yelmesinjs~ yiringerü ıdmış. Yelm~sinmening er anta basmış. Til tutmış. Kanınga, "Isinge er kelti. KarlukIsinge kelmedük" tidi...(38). Bu olayı Çin. kaynaklarında da görebiliyoruz: 753 senesinin 5.' ayında Apuse adli bir beyin, ki Türklerde soyadı, şahıs adı olabilmektedir, birliğinin Uygurlar tarafından yıkıldığı zikredilmiştir<39).Biz bu şahsın Apa-isilerin reisi oldu- ğunuzannediyoruz. ' . . . Apa-İsilerin, Moyun-Çor'un büyük oğlu, Bilge Tarduş Ulug Bilge Yabgu'nun idaresinde oldukları yine Terbin yazıtınınbu satınndan anla- şılmaktadır.Bundan başka İsi adım, İsig-Sangun adli bir komutan adına yazılan Irk Bitik<40)adli fal kitabında da görüyoruZ(41). Vlug Bilge Yabgu'nun halkları sayıldığı gibi; TölöS Şad'ın da komutanları v:e halkları 4. satırda sayılmıştır: tengrim kanım.oglı bilge tölös / (38) (39) (40) (41) Bakımz, Şine-Usu Yazıtı, K~zey, .f1-12; İsı ülkesine izci gönderdim. "Bak" dedim. Kırkız hanı Kögmen'in kqzeyinde, orada evinde barkında imiş. Keşif kolu adarınm İsi ülkesinedoğru göndermiş. Keşif kolu adarınnı benim adarınm basrınş. Casus olarak tutmuş, H~a, "İsi ülkesine adam geldi, Karluklar İsi ülkesine gelmedller" dedi... G. Ç~darlıoğlu, Ötüken Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanliğı (744-840), Doçentlik Tezi, Istanbul 1972, s.32. Tun-huang'daki mabetlerde bulunmuş. şimdiye kadar elde edilen yazmalann en dikkate şayan olanıdır. Küçük bir kitap halindedir. San renkli iyi bir Çin kağıdı Uzerine yazılmıştır. Eserin Türkçe metni beşinci yaprağın arkasındandan başlamaktadır. Bazı sayfalannda Çince metinler de vardır. Yazı gayet güzel ve açıktır. '65 paragraftaiı ibarettir. Her paragrafın başında birden dörde kadar içleri kırrmzı mürekkeple dolu siyah daireler bulunur. Bu daireler zarlann göstereceği rakamlan belirtir. Bir zan üç defa attıktan sonra, meselabirincisinde bir. numara, ikincisinde 3, üçüncü atışta da dört rakarın çıkarsa bu kitabınbir, üç ve dört yuvarlaklı paragrafına bakılır, Eğer yuvarlaklann bu yerinde izahı yapılmarınş olsaydı;!kitabın umumiyetle gayesi pek anlaşılamayacaktı. Thomsen bu durumu izah edemediği için kitabın yazı1ış gayesini pek an:layamarmştır. Kısaca talihini denemek isteyen zan üç defa attıktan sonra bu üç atılışın gösterdiği rakarınn ait olduğu paragrafa müracaat eder ve bunun içindir ki. her paragrafın sonunda bu iyidir, bu fenadır gibi sözlere tesadüf edilmektedir. . Bıİ fal kitabı İsig-Sangun ve Ata-Çuk adlı iki şahıs için yazıırınştır. Bars yılında yazıldığı da kaydedilmişse de; bununla senesini tesbit etmeğe imkan yoktur. Clauson, 8-10. yüzyıl arasında yazılmış olduğunu zikretmektedir. Bakınız, H.N. ürkun, Eski Türk Yazıtıarı, C.2, İstanbul 1938, s.71-93; S.E. Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskova-Leningrad 1951, s.80-92; V. Thomsen, "Dr. M.A. Stein's Manuscripts in Turkish Runic Script from Miran and Tun-huang", Journal of Royal AsiaticStudies, London 1912, s.196-215; S.G. Clauson, "Notes on the Irk Bitig", Ural-Altaische Jahrbü.cher, Vo1.33, Wiesbaden 1961, s:218:225. . Bakınız, Irk Bitig, 104. satır, Isiler için ayrıca bakınız, S. Gömeç, "Isiler-Apa Isiler", Türk Kültürü, 31/364, Ankara 1994../ 84 S.GÖMEÇ ulug bilge çad atlıgı ... odurgan bıiyrukıçabış sengün bodunı tokuz bayırku kayra basmıltokuz tatar bunça bodun çad bodunı(42). ı Bir kaplumbağa kaide üzerindeki taşa Böke Tutam tarafından işlenen Terbin yazıtındaki bilgiler Şine-Usu ile tamamlandığında göreceğiz ki, Uygur devletiriin kuruluşu ve Moyun-Çor Kagan devrini hiçbir yabancı kaynağa başvurmadan öğrenebileceğimiz çok değerli bir tarihi belgedir. ' Hem Türk tarihi açısında son derece kıymetli olan bu kitabe, hem de kültür ~imizin vazgeçilmez kaynaklarından birisidir. '(42) Bakınız, Terhin Yazıtl, Kuzey 4:, Kutlu hanıinın oğlu Bilge Tölös Ulug Bilge Çad'dır (Şad). Atlıları ...Odurgan'dandır. Bakanı, Çabış Şengün halkıdır. TokuzBayırku, Kayra, Basmıl (Kayra-Basmıl?), Tokuz- Tatar bunca halk şadın halkıdır.
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/24/94.pdf